Lưu giữ nét kiến trúc truyền thống đặc sắc vùng cao nguyên đá Lục Khu

Với địa hình chia cắt mạnh bởi các dãy núi đá và những thung lũng trải dài nên từ xa xưa khi phải đối mặt với nhiều mối nguy hiểm rình rập từ thú dữ, thiên tai..., nhà sàn là sự lựa chọn lý tưởng của người Nùng ở vùng Lục Khu để thích nghi với môi trường, chống lại thú dữ, ẩm thấp, khắc phục độ dốc. Do đó, làng bản quần tụ gần nhau, bố trí thành một hệ thống phòng thủ để chống trộm cướp và giặc dã.

Các nếp nhà sàn ở đây thường được dựng xếp theo hàng ngang, nhấp nhô lớp trước lớp sau tạo thành một khối tập trung. Đặc biệt, tại một số xóm có những gia đình đông con hoặc họ hàng, hàng xóm thân thiết thường nối dài từ nhà này thông sang nhà khác bằng hệ thống cầu gỗ liên sàn. Tính cố kết cộng đồng làng bản của người dân ở Lục Khu là một điển hình về tình làng nghĩa xóm, về công tác bảo vệ an ninh trật tự. Một nhà có khách đến là cả bản biết. Trong bản có việc lớn thì cả bản cùng chia sẻ, giúp đỡ nhau trong mọi công việc.

Với bàn tay khéo léo, người dân nơi đây làm những bộ phận của ngôi nhà đều bền chắc và đẹp mắt. Kiến trúc nhà sàn tạo dấu ấn văn hóa truyền thống được lưu truyền qua bao thế hệ, có sức sống lâu bền, là một “biểu tượng” văn hóa truyền thống độc đáo vùng cao nguyên đá Lục Khu. Nhà sàn với họ không chỉ là nơi được sinh ra và lớn lên, mà còn là nơi sinh hoạt văn hóa, tín ngưỡng, vừa thể hiện sự tài hoa, khéo léo, thẩm mỹ vừa là nơi gắn kết cộng đồng với tất cả những việc trọng đại đều diễn ra tại không gian nhà sàn. Vì thế, nhà sàn là nơi lưu giữ nét văn hóa hội tụ của cộng đồng người dân Lục Khu qua bao thế hệ.

Với sự hùng vĩ của núi rừng, phong cảnh thiên nhiên hoang sơ, thơ mộng cùng nền văn hóa và lòng hiếu khách của con người tạo nên sức hấp dẫn đặc biệt. Khi vùng Lục Khu gia nhập mạng lưới Công viên Địa chất toàn cầu, huyện Hà Quảng và tỉnh nỗ lực thực hiện, bảo tồn, xây dựng và phát huy hiệu quả giá trị về di sản địa chất, văn hóa trên vùng đất đặc biệt này.

Tuy nhiên hiện nay, cùng với sự đổi thay của đời sống KT - XH, nếp sinh hoạt bên trong nếp nhà sàn truyền thống của người dân vùng Lục Khu cũng đang có sự biến đổi không ngừng. Đồng thời, chính ngôi nhà sàn truyền thống cũng ít nhiều biến đổi về loại hình, yếu tố vật chất, kỹ thuật, yếu tố xã hội và phong tục, tập quán liên quan đến ngôi nhà.

Phó Chủ tịch UBND xã Nội Thôn Triệu Thị Vổ chia sẻ: Được sự quan tâm đầu tư của Đảng, Nhà nước, đời sống người dân ngày càng được cải thiện, có điều kiện kinh tế hơn nên xây dựng nhà trệt, nhà xây bằng bê tông, cốt thép thay thế nhà sàn truyền thống. Một số người dân có đất khi xây dựng nhà tầng khang trang bên cạnh vẫn giữ lại nhà sàn truyền thống nhưng lại biến nhà sàn thành kho để thóc, chuồng trâu, bò…, vô hình chung làm mất đi không gian kiến trúc, vẻ đẹp nhà sàn truyền thống.

Khi thực hiện chủ trương, chính sách về hỗ trợ nhà ở, xóa nhà tạm của Đảng, Nhà nước cho người dân, chúng tôi tích cực tuyên truyền bà con sử dụng kinh phí được hỗ trợ để cải tạo, nâng cấp nhà sàn truyền thống phục vụ nhu cầu đời sống phù hợp với thời đại, như: Di dời gia súc ra khỏi gầm sàn nhà; gầm sàn làm nơi để nông cụ, xe cộ; xây dựng nhà vệ sinh, bể chứa nước… Nhưng hiện nay, hầu hết đều phá bỏ các ngôi nhà sàn truyền thống để làm nhà trệt, nhà mái bằng, cao tầng…

Sự thay đổi này biểu hiện rõ nhất là chất lợp truyền thống - ngói âm dương ở các làng bản dần được thay thế bằng phi brô xi măng hoặc những mái tôn xanh, đỏ. Bờ rào đá nay dần được thay thế bởi chất liệu gạch làm từ bột đá. Những vật liệu mới có ưu điểm xây dựng nhanh, tiện, chi phí thấp. Nhưng ngôi nhà xây dựng kiểu mới, mùa đông không ấm, mùa hè không mát như nhà sàn truyền thống do tường mỏng, không cách nhiệt như mái ngói âm dương được nung từ đất. Đặc biệt, ở những xóm, bản bám sát các tuyến đường ô tô đi qua, sự thay đổi càng rõ nét hơn bởi những vật liệu mới dễ vận chuyển đến.

Vẻ đẹp của những nếp nhà sàn truyền thống hòa quyện với thiên nhiên tạo nên đặc trưng của vùng Lục Khu (Hà Quảng).